In het begin
De vereniging Nederland en Oranje, in de volksmond de Oranjevereniging, organiseert het dorpsfeest met als hoogtepunt natuurlijk de gondelvaart. De vereniging is na de Tweede Wereldoorlog opgericht. Dat gebeurde in café Schra Dwarsgracht 9. Het eerste volksfeest vindt plaats in 1946 en daarbij dan ook de eerste gondelvaart. De eerste gondels bestonden voornamelijk uit gras, hooi en riet. “Kraggegondels” werden dit genoemd. Op zich niet verwonderlijk, de mensen hadden immers weinig te besteden na een moeilijke periode van oorlog. De gondels werden voortgeduwd door de punterboom en waren wel al versierd met een lint van vetpotjes. Weer later werden dit jampotjes met waxinelichtjes.
Het feest was in eerste instantie vooral voor de autochtone bevolking, want een weg naar Dwarsgracht is er pas gekomen in 1957. In de vroege jaren werd de gondelvaart op de donderdag gehouden. Dus op de eerste feestdag. Op de tweede dag werd soms een toneelstuk opgevoerd.
Het weer
Het weer is vanzelfsprekend een belangrijk thema voor de gondelbouwers. Slecht weer is zeker van invloed op de bezoekersaantallen en ook veelal op de gondels die in het water drijven. In het algemeen is het weer de gondelvaart gunstig gezind, maar er zijn uitzonderingen. Iedereen herinnert zich toch nog wel de vervelende buien tijdens de laatste edities van de gondelvaart. Of die keer in 1959 toen zelfs de gehele feesttent werd weggeblazen door een storm, getuige het stukje uit de “Friese koerier” van 22 augustus 1959. Ook 2012 kende een onstuimig verloop. Het was het eerste jaar dat de gondels zowel bij daglicht als wel in het donker aan het publiek zouden voorbij varen. De vaart bij daglicht verliep nog goed, maar toen alle gondel aankwamen bij CR “Otterskooi” brak een hevig noodweer los waardoor een aantal gondels grote averij opliep. De organisatie besloot daarop de terugvaart in het donker te annuleren.
Veranderingen
De eerste decennia waren de gondels veelal stillevens. Tijdens een gondelvaart was het muisstil, zowel op het water als wel aan de kant van de toeschouwers. Het enige wat je hoorde was wellicht de plons van de punterstok in het water. De laatste decennia is er natuurlijk heel wat veranderd. De “kraggegondels” zijn verdwenen, de verlichting werd professioneler door accu’s met allerlei lampjes. De gondels werden groter. Was het eerst een kleine punter, nu bestaan de grote gondels soms wel uit 2 of zelfs 3 aan elkaar gesmede bokken. Ook de stillevens zijn nagenoeg verdwenen, maar het was in het begin wel even wennen voor de bezoekers. Want dat hoorde toch niet al dat “lawaai” in de gracht.
Heden ten dage is de verlichting modern en kleurrijk, is er bijpassende muziek op de gondels, zijn de mensen professioneel uitgedost en de gondels zijn groots van opzet. In Dwargracht hebben de gondels immers geen beperkingen in hoogte door vaste bruggen. Toch zijn er nog steeds gondels die met de punterboom worden voortgeduwd, maar de meesten hebben inmiddels een fluisterstille aandrijving door middel van een elektromotor. Ook het publiek is met de veranderingen mee gegaan, was het eerst vooral zwijgend genieten of wat instemmend gemompel, nu wordt er uitbundig geapplaudiseerd als een gondel voorbij komt dobberen.